تشعیر

تشعیر

تشعیر (tasheir) اصطلاحی درنگارگری ونقاشی ایرانی است. تشعیر نقوش و طرح هایی از یک یا دو رنگ میباشد.

هنر تشعیر یکی از هنرهای اصیل صنایع دستی اصفهان میباشد. این هنر در حاشیه و سرفصل های برخی کتاب ها و در و دیوار و پرده ها و همچنین فضای موجود در مجلس سازی های نقاشی ایرانی کشیده میشود.
این هنر در جلدسازی و قلمدانسازی و قلمزنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است.
تشعیر در لغت به معنی موی برآوردن بچه در شکم و نیز موی را داخل مَوزه کردن و آستر کردن موزه بر موی آمده است.
تشعیر از کلمه شَعر به معنای مو گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق میشود.

مجموعه صنایع دستی نورمهر با بیش از ۷۰ سال سابقه در زمینه تولید صنایع دستی در خدمت هنر دوستان گرامی می باشد.

پیشینه و تاریخچه تشعیر

به ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن، تشعیر میگویند. این سبک هنری دارای سابقه دیرینه ای در ایران میباشد.
امروزه علاوه بر اینکه از این هنر برای تزئین حاشیه کتابها، پرده هاف فضای مجلس سازی و … کاربرد دارد، روی فلزات متفاوتی مخصوصا مس وهمچنین خطاطی کاربرد فراوانی دارد.
هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتابهای خطی دیده شده است. و در قرن های قبل از آن، شکل های متفاوت تزئین نیز بکار میرفته است.
در قرن 9 و اوایل قرن 10، مینیاتوریست های ایرانی نقش و طرح هایی را بارنگ طلایی روی زمینه لاجوردی میکشیدند.
در باورهای مذهبی این گونه می گویند که حتی قبل از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتاب آسمانی بوده اند، معمولا نمادهای حیوانی و گاها ترکیبی از انسان و حیوان، وجود داشته است.
نقش های جانوران ازهنگامی که انسان های اولیه، اثار هنری خود را خلق میکردند به چشم میخورد.
این هنر که با هدف تزئین کتابهای خطی شروع شد، از نقاشی های چینی تاثیر گرفته است. به اعتقاد تاریخ نویسان دوره تیموریان سرمنشا و زمان آغاز این هنر بوده است.
از زمان ساسانیان، آثار هنری بسیاری از تشعیرسازی در زمینه های متفاوتی همچون صنایع دستی و معماری بجا مانده است.
نقوش بسیار زیبا و منحصربفردی در بشقاب ها، ساغرها و بافته های زمان ساسانیان به چشم میخورد و اغلب دارای شکل های حیوانات گوناگون میباشد.
پس از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایران داشته اند.
در زمان سلجوقیان، هنر رونق بسیاری داشته و هنرمندان مورد توجه و احترام قرار گرفتند. در دوره سلجوقیان، معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، قلمزنی، تشعیر و هنرهای دیگر مربوط به آراسته کردن کتاب، رونق فراوانی داشت.

انواع تشعیر

نام گذاری انواع تشعیر بر اساس روش ها و جایگاه ارائه آن میباشد.
تشعیر دو گونه است:

• تشعیر گیاه یا تشعیر گل و بوته
• تشعیر وحوش

تشعیر گیاه:

در این سبک، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها کشیده میشود. و به رنگ زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایع اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن کشیده شده و بیشتر در حاشیه کتب کشیده میشود.
در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، ازاین نوع تشعیر استفاده میکنند.
به علت استفاده از طرح و نقش گل و بوته به این نوع تشعیر ، ختایی نیزگفته میشود. این هنر به مانند پرنده ای درنقش عاشق است و گل در نقش معشوق که فلسفه پیدایش چنین نقش هایی میباشد.

تشعیر وحوش:
این نوع بر دو نوع نخجیری و گرفت و گیر و درگیری و نزاع حیوانات میباشد. در این نقش ها معمولا چندین پرنده یا هر نوع حیوان دیگری دیده میشود.
طرح کلی این نوع تصاویر و نقش های پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری (سیمرغ، ققنوس، اژدها و …) است که با ترکیب هایی خاص و منحصر بفرد متناسب با موضوع اصلی کتاب کشیده میشود. 

در این سبک از رنگ های کمی استفاده میشود و با کمترین رنگ و بصورت نمادین کشیده میشود.
همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوه ها و صخره ها در این نوع کشیده میشود.

تشعیر روغنی:
پیدایش این سبک متعلق به دوره صفویه میباشد. و بیشتر برای جلدهای روغنی کتابهای خطی استفاده میکردند.
در سبک روغنی، نقش های بسیار ریز با رنگ طلایی بر روی جلدهای مشکی که بسیارخوب دیده میشد، کشیده میشد.
این سبک به سبک میرکی نیز معروف میباشد چرا که ابداع کننده آن آقا میرک اصفهانی بوده است.

نقوش تشعیر

نقش های این هنر ارزشمند هرکدام جایگاه معین و شیوه ای مستقل دارند.

بعنوان مثال: نقش شیر و اژدها و سیمرغ و ادوات رزم در حاشیه کتابها و مجالس رزمی میباشد.
نقش مزغزارها، سروستانها، بته جقه ها، بیدهای مجنون، اهوان و پرندگان در حاشیه کتاب و جلدها و مجلس سازی های تغزلی و شکارگاه ها میباشد.

ویژگی های تشعیر

نقش یا نقش طراز:
قطب الدین قصه خوان درزمان شاه طهماست صفوی، ابداع کننده هنر نقاشی تشعیر میباشد.

مشهورترین اثر قطب الدین دیباچه مرقّع میباشد که با شیوه نقشی و تنها با یک رنگ کشیده شده است.
زرین:
به نقاشی تشعیری که در مراحل آن از شیوه زراندود استفاده میشود، زرین میگویند.
سپید قلم:
به نقاشی تشعیری که از شیوه سفیداب در آن بکاررفته باشد سپید قلم می گویند. از این سبک بر روی مّرغّش و جلد آن استفاده میشده که نوعی سنگ محکم و براق میباشد.

تفاوت تذهیب و تشعیر

با توجه به مطالب گفته شده، درک تفاوت هنرتذهیب و تشعیر ساده تر میباشد.
هنر های تذهیب و تشعیر هر دو بخشی از هنر نگارگری ایرانی ومینیاتور امروزی هستند و هدف هر دو هنر تزئین سازی و حاشیه کاری میباشد.
اما تفاوتهایی نیز دارند. تذهیب ازواژه عربی ذَهَب به معنای طلا میباشد.

تذهیب به هنری گفته میشود که در آن دست نوشته هاو کتب مذهبی، تاریخی، دیوان اشعار و دیگر آثار هنری ، نسخه آرائی شده و طرح های تزئینی و نقش های انتزاعی در آن بکار رفته است.
با توجه به اینکه خطوط هنر تذهیب، به رنگ مشکی و با آب طلا هستند به تذهیب معروف هستند.
طلای مورد استفاده در هنر تذهیب رنگ های متفاوتی دارد. چرا که به شکل ترکیبی با مس و نقره استفاده میشود و رنگ آن به سبز و قرمز در می آید.
تفاوت دیگر تذهیب و تشعیر این است که در هنر تذهیب بیشتر نقوش اسلیمی و هندسی هستند اما در تشعیر نقوش حیوانی و گیاهی نیز بکار میرود و هیچ زمانی با طرح های حیوانی برای تزئین صفحات قرآن کریم استفاده نمیکنند.